วัคซีน เป็นผลิตภัณฑ์ที่ผลิตจากสิ่งที่มีชีวิต หรือที่ได้จากการสังเคราะห์ หรือกระบวนการอื่นใดที่นำมาใช้ในการกระตุ้นระบบภูมิคุ้มกันโรคของมนุษย์ เพื่อป้องกัน รักษา หรือลดความรุนแรงของโรค แต่วัคซีนเป็นชีววัตถุที่ไวต่อการเปลี่ยนแปลงของอุณหภูมิ และเสื่อมสภาพได้ในอุณหภูมิที่ร้อน หรือเย็นจัดจนทำให้วัคซีนแข็งตัว จึงต้องเก็บวัคซีนไว้ในอุณหภูมิที่เหมาะสมตลอดเวลา ตั้งแต่ผู้ผลิตจนถึงผู้ใช้ เพื่อให้วัคซีนคงคุณภาพ และสามารถกระตุ้นการสร้างเสริมภูมิคุ้มกันโรคได้ดี เจ้าหน้าที่ควรทราบและตระหนักถึงปัจจัยสำคัญที่มีผลต่อคุณภาพของวัคซีน ดังนี้

1. ความร้อน

วัคซีนทุกชนิดจะสูญเสียคุณภาพถ้าสัมผัสกับความร้อน แต่วัคซีนชนิดต่าง ๆ จะไวต่อความร้อนไม่เท่ากัน

โดยสามารถเรียงลำดับความไวต่อความร้อน (Heat sensitivity) ดังภาพที่ 5.1

ภาพ 5.1 ความไวต่อความร้อนของวัคซีน

2. ความเย็นจัด

วัคซีนบางชนิดนอกจากไวต่อความร้อนแล้วยังไวต่อความเย็นจัดด้วย โดยในอุณหภูมิที่ต่ำกว่า 0°C จะทำให้วัคซีนเหล่านี้แข็งตัว สูญเสียความแรงและเสื่อมสภาพทันที ไม่สามารถกระตุ้นให้เกิดภูมิคุ้มกันโรคได้

โดยสามารถเรียงลำดับความไวต่อความเย็นจัด (Freeze sensitivity) ดังภาพที่ 5.2

ภาพ 5.2 ความไวต่อความเย็นของวัคซีน

3. แสง

วัคซีนเชื้อเป็นชนิดผงแห้ง (Freeze dried vaccine) ได้แก่ วัคซีน BCG, MMR, MR และ JE สำหรับวัคซีนเชื้อเป็นชนิดน้ำ เช่น OPV และ Rota วัคซีนเหล่านี้นอกจากไวต่อความร้อนแล้ว ยังไวต่อแสงด้วย ทั้งแสงจากดวงอาทิตย์และแสงจากหลอดฟลูออเรสเซนส์ โดยมีความไวต่อแสง (Light sensitivity) ไม่แตกต่างกัน จึงต้องเก็บวัคซีนเหล่านี้ไว้ในกล่องหรือซองซิปสีชาให้พ้นแสงตลอดเวลา โดยเฉพาะเวลาที่ผสมน้ำยาละลาย (Diluent)แล้ว จะยิ่งเสื่อมสภาพได้เร็วขึ้น

ตารางที่ 5.1 สรุปผลกระทบของอุณหภูมิที่มีต่อวัคซีนเชื้อตายและวัคซีนเชื้อเป็นอ่อนฤทธิ์

หมายเหตุ: อุณหภูมิห้อง หมายถึงอุณหภูมิที่ 25°C